'Onafhankelijk' als een trein

Voor wie ook maar een beetje geïnteresseerd is in politiek, is de Britse sitcom ‘Yes Minister’ uit de jaren 80 verplicht materiaal. De serie geeft een goed beeld van de absurditeit en schizofrenie in politiek en bestuur. Meer dan eens kun je parallellen trekken tussen actueel beleid en zo’n stokoude aflevering. In verband met de coronacrisis kwam onlangs nog een conversatie uit de serie langs op social media. In die scène gaat het over hoe ambtenaren voorkomen dat hun ministers ingrijpen bij welke situatie dan ook: de status quo krijgt altijd de voorkeur. Hun werkwijze deed velen denken aan de eerste stappen in de coronacrisis. Stap 1: ‘Er is niets aan de hand’. Stap 2: ‘Er is misschien iets aan de hand, maar we moeten er niets aan doen’. Stap 3: ‘Misschien moeten we er iets aan doen, maar er is niets wat we kunnen doen’. Stap 4: ‘Wellicht was er iets wat we hadden kunnen doen, maar nu is het toch al te laat’.

Als dit beeld niet zo treurig zou zijn, konden we het grappig noemen. Toen vorige week de Tweede Kamer in het algemeen, en luis in de pels van het kabinet Pieter Omtzigt in het bijzonder, massaal gaten schoten in het ‘onafhankelijke’ onderzoek van een VU-professor naar de omzetting van de bpm, moest ik aan een andere aflevering denken. (de scène is helaas niet online te vinden, maar je kunt het hier lezen.) Hierin vraagt de minister zich af waarom zijn hoogste ambtenaar vooraf al zoveel vertrouwen heeft in de uitslag van een onafhankelijk onderzoek. “Ik dacht dat die inspecteurs altijd onpartijdig zijn?”, vraagt hij zijn assistent. Deze geeft uitleg. “Yes Minister, dat zijn ze zonder twijfel. Treinen zijn ook onpartijdig, maar als je de rails een bepaalde kant op legt, weet je evengoed waar de treinen naartoe gaan.” Toen Carl Koopmans, hoogleraar aan de VU, de opdracht kreeg te onderzoeken of de bpm-omzetting naar een WLTP-tabel niet leidt tot een belastingverhoging, poogde ik te denken dat dit heus wel op een goede manier zou gebeuren. Toch bleven de treinen en de rails uit ‘Yes Minister’ in mijn achterhoofd roepen om aandacht.

Toen de professor al na een week concludeerde: ‘niets aan de hand’, was ik niet verbaasd. Dat zou ik wel zijn geweest wanneer hij had gezegd dat er inderdaad iets mis was. Kort samengevat had TNO in opdracht van het kabinet krap een jaar geleden onderzocht of er sprake was van belastingverhoging. “Nee”, zei TNO. “Slecht onderzoek”, vond RAI Vereniging, dat KPMG hetzelfde liet onderzoeken. “Jawel, er is een verhoging”, concludeerde KPMG. Het parlement eiste (in de herfst al) extra onafhankelijk onderzoek en het kabinet schakelde eind mei (ja, toen pas) Koopmans in. Als hoogleraar beleidsevaluatie heeft de man de juiste kennis in huis. Maar Kamerlid Omtzigt is totaal niet tevreden met het onderzoek en noemt het kwalitatief pulp. “Een eerstejaars student statistiek zou een dikke onvoldoende krijgen”, oordeelt hij. Nu is Omtzigt zelf statisticus, dus je stuurt hem niet zomaar het bos in met een cijferbrij. Héél kort door de bocht: de professor keek uitsluitend of TNO de berekeningen goed heeft uitgevoerd. En dus niet of het überhaupt wel om de goede vergelijkingen en berekeningen ging. En daar zit volgens RAI Vereniging nu net het probleem: het kabinet en TNO vergelijken appels met peren, terwijl ze appels met appels en liever nog Elstars met Elstars moeten vergelijken. De professor kan overigens zeggen dat hij zich letterlijk aan de opdracht van het kabinet heeft gehouden, waarmee we weer terug zijn bij de treinen en de rails.

Het kabinet heeft inmiddels wel een probleem. Dat de autosector mekkert, is niet meer dan ergerlijk. En zelfs als er een kamerlid zou zijn dat braaf de argumenten herhaalt van RAI Vereniging (wat vaak genoeg gebeurt), stuur je zo iemand nog wel met een kluitje in het riet. Maar een man als Omtzigt checkt zelf de cijfers en de stukken, zoals ze bij de Belastingdienst maar al te goed weten. Hij is geen spreekbuis van de autosector, maar iemand die oprecht wil dat de burger niet te veel belasting betaalt. Over zijn vasthoudendheid heeft niemand in Nederland meer twijfels. Hij is geen vaste lobbyist van de autosector en juist daarom is de kans kleiner dan ooit dat het kabinet ermee wegkomt. En daar hebben we als burger past echt wat aan.

Deze column stond eerder in AutoWeek 25