70 jaar files in Nederland, primeur was met Pinksteren maar waarom staan we nog steeds vaak in file?

De eerste keer dat het woord ‘file’ opduikt in de Nederlandse taal, is in de roman Eline Vere, in 1888 gepubliceerd door Louis Couperus. Hij gebruikt het voor een opstopping onder paardentrams op weg naar Scheveningen die op een drukke dag de toestroom aan passagiers niet aankunnen. Maar in de 19de eeuw staan paardenkarren en koetsen ook al in de file in Amsterdam op toegangswegen naar de stad.

Maar de paarden verdwijnen en worden begin vorige eeuw steeds sneller verruild voor meer paardenkrachten. Meer auto’s betekent meer behoefte aan een goede infrastructuur. In 1937 wordt de eerste snelweg van Nederland geopend, de toenmalige rijksweg 12 tussen Voorburg en Zoetermeer. Inmiddels is dat onderdeel van de A12 tussen Den Haag en de Duitse grens.

Tussen 1945 en 1965 groeit het rijkswegennet van 100 naar 600 kilometer en daardoor groeit automatisch de vraag naar nog meer automobielen. Op een zonnige eerste pinksterdag in 1955 ontstaat de eerste autofile bij Oudenrijn, het eerste kruispunt van autosnelwegen in Nederland. Dat komt doordat verkeer uit de Randstad op weg naar de Veluwe de verkeersstromen kruist van Duitse toeristen die naar de kust en bollenvelden trekken.

Bermtoerisme

Van enige wanklank is echter geen sprake. De files van toen zijn voor het grootste deel recreatieve files, want de meeste personenauto’s worden in de jaren 60 vooral gebruikt in de vrije tijd. De term zondagsrijder stamt uit die tijd. Een file is modern, want in de Verenigde Staten zijn ze ook. Er onstaat zelfs ‘bermtoerisme’: Nederlanders gaan picknicken in de berm om te kijken naar alle voorbij sukkelende auto’s.

Vanaf de jaren 60 verandert het gebruik van de auto en wordt de auto goedkoper. De economie bloeit en Nederland stapt massaal in de auto. Steeds meer Nederlanders gaan buiten de stad wonen en de forens is geboren. De file wordt daarmee een alledaags verschijnsel. Tijdens de strenge winter van 1963 begint de ANWB met het geven van verkeersinformatie via de radio.

De verkeerspolitie bestrijdt de eerste files. Vanuit hun politie-Porsches waarschuwt ze het naderende verkeer voor files. Aan de andere kant van de file zijn agenten soms bezig met het ‘opzwaaien’ van het verkeer. Ook de politiek probeert de files op te lossen. Maar of het nou gaat om spitsvignetten, betaalstroken, het stimuleren van het openbaar vervoer of spitstoeslagen: niets helpt. Ook 80 kilometer-borden, een verhoging van de benzineaccijns, rekeningrijden en tolpoortjes: het blijkt allemaal vergeefse moeite.

Autonoom rijden de oplossing? Niet volgens Erik Verhoef, hoogleraar ruimtelijke economie aan de VU in Amsterdam.

Menselijk probleem

Als automobilist kun je zelf eveneens weinig doen aan de files, afgezien van niet rijden tijdens de spitsuren. Wegen hebben nou eenmaal een bepaalde maximumcapaciteit en tijdens de spits wordt die snel overschreden. Een paar procent extra auto’s kan het verschil betekenen tussen lekker doorrijden en hopeloos stilstaan. En dat verschil los je niet op zomaar op met extra asfalt of andere marginale maatregelen.

Volgens Erik Verhoef, hoogleraar ruimtelijke economie aan de VU in Amsterdam, schuilt achter het fileprobleem vooral een menselijk probleem. "Als de doorstroming beter is, gaan de mensen die nu de auto minder gebruiken terug naar de spits. Nieuwe wegen hebben een aanzuigende werking, waardoor het voordeel meteen tenietgedaan wordt. Forenzen gaan nog verder weg wonen van de stad als ze weten dat ze weer sneller heen en weer kunnen rijden.”

Om dezelfde reden heeft Verhoef weinig fiducie in zelfrijdende auto’s en kunstmatige intelligentie als oplossing voor het fileprobleem. "Stel dat het technisch gezien allemaal mogelijk wordt om autonoom te rijden, dan hebben forenzen nóg minder reden om in de buurt van hun werk te gaan wonen. Als ze tijdens het rijden gewoon kunnen werken of relaxen verdwijnt de prikkel om in de buurt van je werk te gaan wonen nog meer.”

Verspreid naar het werk

Maar is er nou niets wat de dagelijkse files kan oplossen? Jawel: volgens de wetenschap helpt het alleen als we verspreid naar ons werk gaan. "Dat kan alleen door een heffing in te voeren voor de drukste momenten van de spits. Hoe populairder het tijdstip is, hoe meer het kost om op dat moment door een knooppunt te rijden.

Het kabinet wilde om die reden in 2030 rekeningrijden invoeren, maar dat plan ligt voorlopig in de ijskast. Verhoef is er niet rouwig om, want bij deze zogeheten ‘vlakke’ kilometerheffing zou je per kilometer betalen, ongeacht het tijdstip. Volgens de econoom werkt dat lang niet zo goed tegen files, omdat mensen niet worden beloond voor het aanpassen van hun reismoment.

"Je kunt het vergelijken met wanneer je in de strijd tegen het water niet alleen de dijken zou ophogen, maar heel Nederland”, beweert hij. "Dat doe je ook niet. Je moet je focussen op het piekmoment, de drukste tijden en plaatsen: dan kun je de files effectief oplossen. Daar is helaas een gerichte financiële prikkel voor nodig.”

Tot die tijd moet je er volgens Verhoef maar het beste van maken in de file. Rustig meebewegen en geen gekke trucs uithalen, is zijn advies. "En laat die door jouw navigatiesysteem geadviseerde omleidingen maar zitten. Veel van die routes gaan door dorpen en plekken die niet berekend zijn op grote verkeersstromen. Het is zelden sneller, je verbruikt meer brandstof en het is onveiliger en ongezonder voor de mensen die langs dit soort sluiproutes wonen.”

foto bij dit artikel:

De ANWB laat voor haar nieuwe televisiecommerciaal de eerste file in Nederland opnieuw ontstaan. Meer dan twintig klassieke auto’s zijn daarvoor op komen draven.

Beeld ANP