A Bridge Too Far met de Ford GPW

'A sleepy Dutch town on the IJssel river'. Zo werd de gemeente Deventer in de New York Times genoemd, toen in 1974 bekend werd dat de pittoreske Hanzestad als locatie was gekozen voor de historische reconstructie van Operation Market Garden. De film was gebaseerd op de oorlogsroman van Cornelius Ryan, de Iers-Amerikaanse journalist, die eerder al furore had gemaakt met 'The Longest Day', zijn bestseller over de D-Day landing op de Normandische stranden. De verfilming van 'The Longest Day' kon in 1962 nog wel aan de rotskust van Pointe du Hoc worden verfilmd, maar dertig jaar na de oorlog was het niet langer vanzelfsprekend om voor 'A Bridge Too Far' eveneens de oorspronkelijke locaties te gebruiken. De omgeving rond de John Frost-brug in Arnhem was inmiddels helemaal volgebouwd met moderne flats en kantoorgebouwen, waardoor het onmogelijk was om de situatie van 1944 na te bootsen.

Steenrijke invasie

Die authenticiteit vonden filmproducent Joseph Levine en regisseur Richard Attenborough echter wel 35 kilometer verderop in Deventer, waar niet alleen de stalen boogbrug als twee druppels water leek op het origineel, maar ook de hele omgeving aan alle criteria voldeed om binnen een straal van 30 km alle scenes te kunnen draaien. In tegenstelling tot het stadsbestuur van Arnhem (dat vreesde voor een immense verkeerschaos), verleende de gemeente Deventer wél alle medewerking. Zelfs het vooruitzicht dat de Wilhelminabrug wekenlang moest worden afgesloten, vormde geen enkel bezwaar. Alle overlast werd immers ruimschoots gecompenseerd door de extra inkomsten: gedurende de zes maanden dat Deventer werd omgetoverd tot 'Hollywood aan de IJssel' profiteerde het lokale bedrijfsleven optimaal van de steenrijke invasie uit 'Tinseltown'. Op een paar centen werd heus niet gekeken, want met een totaalbudget van 26 miljoen dollar was 'A Bridge Too Far' op dat ogenblik de duurste film aller tijden. Wat grotendeels te maken had met de sterrencast die er voor opgetrommeld was. De pleiade aan filmsterren was zelfs voor die tijd ongekend: Sean Connery, Robert Redford, Lawrence Olivier, Dirk Bogarde, Elliot Gould, Anthony Hopkins, Ryan O'Neal, Gene Hackman, Michael Caine ... Tijdens de opnames moet het ongelooflijk rustig zijn geweest op Hollywood Boulevard, want alle steracteurs van de jaren zeventig waren op dat ogenblik in Deventer, of all places ...

Groene hobby

Niet alleen voor de gefêteerde Hollywoodacteurs was 'A Bridge Too Far' een vetbetaalde schnabbel; ook voor de circa 3.200 Nederlandse figuranten die voor de film werden geronseld, was 'Een Brug Te Ver' een uiterst lucratief vakantiebaantje. "Per draaidag kreeg je een vast honorarium van 68 gulden", weet Jeep-eigenaar Wencel Maresch zich nog te herinneren. "Maar de opnames liepen altijd uit, waardoor je dagsalaris al snel opliep naar 100 gulden of meer. Gedurende de twintig dagen dat ik als figurant in de film heb meegespeeld heb ik ruim 2.000 gulden verdiend. Dat was in 1976 een smak geld voor een zeventienjarige!"

Maresch koestert warme herinneringen aan de zomer waarin hij als levend filmdecor figureerde. "De sfeer op de set was uiterst relaxed en alles was tot in de puntjes geregeld. Wat je als figurant wel moest zien te vermijden was al te direct contact met de camera. Zodra je te herkenbaar door het beeld was gelopen, werd je er onmiddellijk uitgehaald en niet meer opgeroepen. Hiermee wilde men storende doublures voorkomen. Na verloop van tijd waren wij meesters in het ontwijken van de camera, want anders was je je baantje kwijt, haha."

Wencel Maresch hield aan het Bridge Too Far-avontuur niet alleen een leuke zakcent over, maar ook een levenslange fascinatie voor het rijdend erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog. "Als geboren Dierenaar was ik altijd al in de geschiedenis van de slag om Arnhem geïnteresseerd, maar de deelname aan de film heeft zeker als katalysator gefungeerd voor mijn 'groene hobby'. Zowat elke dag stond ik me te vergapen aan al die prachtige historische voertuigen die voor 'A Bridge Too Far' waren verzameld. Zodra er genoeg financiële speelruimte was binnen mijn gezin ben ik alles beginnen verzamelen wat met dit onderwerp te maken had, zowel op twee- als
op vier wielen."

Mickey Mouse-camouflage

Dat zijn Ford Airborne Jeep als twee druppels op iconische Willys Jeep lijkt, is beslist geen toeval. "Het Amerikaanse Ministerie van Defensie legde de aanbesteding bij een drietal fabrikanten neer: American Bantam, Ford & Willys-Overland. Na verschillende testen met alle prototypes, werd de Willys MA uitgekozen als de beste van de drie. Eigenlijk had Bantam het beste ontwerp, maar die fabriek was zo klein dat ze al bij voorbaat kansloos waren om deze order binnen te halen. In oktober 1941 werd echter duidelijk dat de fabriek van Willys-Overland ook niet over voldoende productiecapaciteit beschikte. Daarom nam Ford het voertuig eveneens in productie en hier kreeg het de naam GPW, waarbij de W aangaf dat het voertuig in licentie van Willys werd gebouwd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden zo'n 363.000 Willys MB geproduceerd en 280.000 Ford GPWs."

Of zijn in Michigan geproduceerde Ford ook daadwerkelijk in 'A Bridge Too Far' heeft rondgereden, weet hij niet met zekerheid te zeggen. "Het zou best kunnen, want na de Tweede Wereldoorlog hebben de Canadezen al hun militaire voertuigen in Nederland achtergelaten. Duizenden legertrucks, jeeps en motorfietsen werden opgeslagen op vliegbasis Deelen en vervolgens doorgesluisd naar het Nederlandse leger. De rest werd op veilingen verkocht aan particulieren. Het zijn vooral de legerversies die het beste de tand des tijds hebben doorstaan, om de simpele reden dat die nog regelmatig onderhoudsbeurten kregen. Ook dit exemplaar uit 1942 is in het Nederlandse leger gebleven, met als gevolg dat je er 73 jaar na dato nog steeds plezier aan kunt beleven. En een beetje sleutelen beschouw ik als plezierig onderdeel van de hobby. De groen-zwarte Mickey Mouse-camouflage en de witgeschilderde cardanaandrijving zijn trouwens kenmerkend voor de Britse uitvoeringen. Op dat reflecterende cardandeksel was onderlangs een klein lampje gericht waardoor ze ook 's nachts onopgemerkt met zogenaamde black-outverlichting in colonne konden rijden."

Wasknijpergebaar

Als actief lid van Keep Them Rolling, de vereniging die zich inzet voor het behoud en de restauratie van materieel uit de Tweede Wereldoorlog, neemt Wencel regelmatig deel aan de clubritten. "Vanwege de militaristische uitstraling van deze bijeenkomsten kreeg je in de jaren tachtig af en toe kritische opmerkingen naar je hoofd geslingerd. Of we soms dachten dat de derde wereldoorlog was uitgebroken, dat soort onzin. Maar dat gebeurt vandaag de dag bijna nooit meer. Wat dat betreft heeft er de een behoorlijke mentaliteitsverandering plaatsgevonden. Men vindt het gewoon mooi dat wij de geschiedenis op deze manier levendig houden.”

Tijdens de opnames in 1976 hadden de filmmakers als voordeel dat de Wilhelminabrug volledig afgesloten was voor alle verkeer. Om anno 2014 nog een verkeersvrije foto te kunnen maken blijkt een stuk gecompliceerder; zelfs op de vroege zondagochtend is het gewoon stervensdruk op de N344 tussen Twello en Deventer. Tot een ceremoniële optocht met geïrriteerd geclaxonneer komt het echter nooit, want zowel de Jeep als het Harley-Davidson-span blijken nog verrassend goed mee te kunnen komen met het hedendaagse verkeer. "Vanwege de korte verhoudingen van de driebak en het relatief lage gewicht accelereert hij met het het 2,2 literblok vrij snel naar z'n topsnelheid van iets meer dan 90 km/h. Pas op plattelandsweggetjes waar af en toe, zomaar, het asfalt plotseling ophoudt. Dan besef je pas echt wat een prachtig stukje techniek je nog steeds in handen hebt. Zelfs na 73 jaar!"

Schrootprijs

Nog een icoon: geen enkele motorfiets zit zo diep in het collectieve geheugen gegrift als de Harley-Davidson Liberator. De naam Liberator is nooit door de fabriek zelf gebruikt; de symbolische benaming verscheen tijdens de oorlog. "Als WLA en WLC werden er ongeveer 60.000 rijklare exemplaren gebouwd voor de Amerikaanse en Canadese strijdkrachten en nog eens 30.000 in onderdelen aangeleverd voor de landing in Normandië", zegt Deventenaar Henk Henzen die voor onze kleinschalige re-enactment de Harley-Davidson van stal heeft gehaald (die hij met het verdiende geld bij de film kon aanschaffen!). "Eind jaren zeventig werden al deze Liberators massaal gedumpt voor een schrootprijs die zo aantrekkelijk was dat ook het Nederlandse leger, de ANWB-wegenwacht en de politie er gretig gebruik van maakte. Toen kon je nog voor een habbekrats een oorlogs-Harley aanschaffen, terwijl de hedendaagse vraagprijs van een goed gerestaureerde WLA makkelijk de €25.000 overstijgt."

Afternoon tea

Ook Henk kwam via de wervingsadvertentie in de Deventer Courant bij de film terecht die in 1976 de hele Koekstad op zijn kop zette. "Via een vriend wist ik een baantje te versieren bij de afdeling die 's nachts instond voor het wassen en schoonmaken van de duizenden uniformen die in de film werden gedragen. Dat was een intensieve klus, want de volgende ochtend moesten al die kledingstukken weer keurig op genummerde kapstokken klaarhangen voor de volgende opnames! We waren ook verantwoordelijk voor de dagelijkse inname van alle wapens, zowel de echte als de namaakgeweren. De sfeer op de set was typisch Brits: elke dag om 4 uur afternoon tea en een ruim assortiment aan sandwiches, toast met kaneel, amandelkoekjes, scones, jam en verschillende soorten cakejes. Heerlijk!"

Russische Harleys

Op de vraag of er een historisch verband bestaat tussen zijn Canadese Harley Davidson en de dramatische gebeurtenissen in Arnhem, antwoordt Henk met pertinente zekerheid: "Eigenlijk niet. Er zullen ongetwijfeld wel Harley's hebben rondgereden, maar de hoofdmoot bestond toch vooral uit Canadese Indians en allerlei Britse motormerken. Maar Deventer zelf is op 10 april 1945 bevrijd door de Canadese Zevende Brigade onder leiding van generaal T.G. Gibson. Vandaar dat ik - als geboren en getogen Deventenaar - als eerbetoon heb gekozen voor de WLC uitvoering met de goudkleurige maple leaf op de tank. De militaire Harley-Davidsons die tijdens de Tweede Wereldoorlog werd geproduceerd zijn werkelijk over de hele wereld uitgezwermd. Zelfs de Russen kregen aan het begin van de oorlog WLA's aangeleverd. Deze deal maakte deel uit van het zogenaamde 'Lend Lease' programma, een leen- en pachtwet die in 1941 door de Amerikaanse president Roosevelt werd goedgekeurd en die de Amerikaanse regering de bevoegdheid gaf om defensiemateriaal ter beschikking te stellen aan bevriende landen, zonder daarbij het neutraliteitspact te schaden."

Het rijden met een hedendaagse zijspancombinatie is al geen sinecure, maar met de WLC-uit 1942 kom je helemaal handen en voeten tekort om de asymmetrische driewieler de goeie kant op te sturen. "De Britse en Canadese uitvoeringen hadden zowel een hand- als een voetkoppeling", verklaart Hensen. "Die dubbele constructie was speciaal bedacht voor een betere balans bij off-road-gebruik, want dan hoefde je niet de hele tijd met je linkervoet de koppeling te laten slippen. Ook voor zijspangebruik is die dubbele koppeling bijzonder handig, want daardoor ontstaat er minder onrust in het chassis tijdens het schakelen. Bij het remmen en optrekken is de invloed van de bak goed merkbaar. Inplaats van je lichaamsgewicht in de bochten te verplaatsen, moet je bij een driewieler het stuur écht gebruiken. Daarnaast helpt gas geven of terugnemen om het zaakje als het ware in de bocht te zetten”, legt Henk uit. "Het blijft gewoon Spartaans trek- en sleurwerk, waar af en toe flink wat brute kracht aan te pas komt. Maar dat is juist het leuke ervan. Je hoeft helemaal geen Mach 3-snelheden te rijden om maximale rij-sensaties te beleven. En na elke rit ontdek je weer armspieren waarvan je het bestaan niet eens vermoedde..."

Oranje Boven

De nostalgische aantrekkingskracht van onze beide oorlogsveteranen blijkt ook een inkoppertje voor alle straatinterviews. Aan de reacties te peilen lijkt het wel of heel Overijssel in de film heeft meegespeeld. "Ik was ook figurant bij de dropping op de heide bij Deelen", zegt Reinier Brinkman die trots de foto toont waarop hij een bollende parachute in bedwang tracht te houden. "Je moest goed opletten dat niemand in je nek landde, want de echte parachutisten kwamen met bosjes uit de lucht vallen. Samen met de hoofdrolspelers die vanuit een 30 meter hoge kraan werden neergeploft tussen de honderden figuranten op de begane grond."

In Deventer komen de herinneringen uit 1976 vanzelf bovendrijven wanneer we de Jeep en het zijspan in de oude binnenstad parkeren. "Die opnames met Michael Caine op die tank kan ik me nog levendig herinneren", lacht Bep van Ende van het wapen van Overijssel, een van de oudste kroegen in Deventer. "De zogenaamde bevrijding van Eindhoven werd hier op de Brink verfilmd. Het duurde echt een eeuwigheid. Al die tijd stond het carillon te klingelen en moesten de figuranten luidkeels Oranje Boven zingen. De hele dag door ... Om gek van te worden. Maar de horeca deed natuurlijk gouden zaken, want de zomer van 1976 was een van de heetste en droogste zomers ooit. Er werd dus flink wat bier verzet en niet in van die kleine Nederlandse glaasjes. Nee hoor, binnen de kortste keren schonken allekroegen stoere Britse pints!"

Dit artikel is eerder verschenen in AutoWeek Classics nummer 4 uit 2015.